Nhìn vào thất bại cuối cùng của Gia Cát Lượng, chúng ta học hỏi được rất nhiều trong cuộc sống cũng như trong công việc.
Sau cái chết của Lưu Bị, toàn bộ quyền lực quân sự và chính trị của nhà Thục Hán đặt trên vai Gia Cát Lượng. Sau khi Gia Cát Lượng khôi phục liên minh với Đông Ngô và bình định khu vực ở phía nam, ông bắt đầu Bắc phạt, nhưng cuối cùng lại đối mặt với thất bại. Những nguyên nhân chủ quan có thể tóm tắt như sau: Dùng tình quá thâm, dùng trí óc quá độ, dùng binh quá thận trọng, dùng người quá nghiêm.
Thứ nhất, quá thiên về cảm xúc khiến Gia Cát Lượng luôn bị cảm xúc trói buộc. Không thể phủ nhận Gia Cát Lượng là người trọng tình trọng nghĩa, nếu không Lưu Bị đã không giao phó số phận của Thục Hán và hạnh phúc của con cháu cho ông trước khi chết. Việc Gia Cát Lượng trọng tình trọng nghĩa, thậm chí có phần quá cảm tính, được thể hiện qua thái độ của ông đối với 4 người.
Người đầu tiên là Lưu Bị, kể từ khi Lưu Bị qua đời ở thành Bạch Đế, Gia Cát Lượng đã “thở dài suốt đêm, sợ không hoàn thành được trách nhiệm mà tiên đế giao phó”, với Lưu Bị, ông là một thần tử tuyệt vời. Người thứ hai là Triệu Vân, khi Triệu Vân qua đời, Gia Cát Lượng đau lòng đến mức kêu lên, giống như mất đi một cánh tay. Người thứ ba là Trương Bào, cái chết của ông khiến Gia Cát Lượng nhớ đến những người đồng đội cũ như Quan Vũ, Trương Phi. Người thứ tư là Lưu Thiện, là người cai trị thực sự của nhà Thục Hán, Gia Cát Lượng luôn đối xử với Lưu Thiện như thể con ruột của mình.
Có thể thấy, Gia Cát Lượng là người trọng tình trọng nghĩa, tuy nhiên, với tư cách là thủ lĩnh, người dẫn đầu, đưa ra quyết sách cho cả một đội quân, một khi bị cảm xúc chi phối, tinh thần cũng sẽ bị trói buộc. Vì vậy, trên chiến trường Tam Quốc đầy hiểm nguy, khi phải đối mặt với Tư Mã Ý máu lạnh, Gia cát jgn đã nhiều lần gặp khó khăn.
Thứ hai, việc sử dụng trí óc quá mức khiến Gia Cát Lượng đốt cháy ngọn nến cuộc đời mình quá sớm. Danh tiếng tốt nhất mà Gia Cát Lượng để lại trong lịch sử là “Cống hiến hết mình cho quốc gia tới khi chết”, và câu nói này cũng phản ánh một vấn đề khác, đó là Gia Cát Lượng phải tự mình làm mọi việc, việc phải dùng trí óc quá nhiều cũng là một trong những nguyên nhân khiến ông kiệt sức.
Việc Gia Cát Lượng sử dụng trí óc quá mức đặc biệt rõ ràng trong những trận Bắc phạt. Gia Cát Lượng lúc đó đã có tuổi, thể lực và tinh thần không còn đủ sức tiêu hao lâu dài với cường độ cao, tuy nhiên, ông vẫn tổ chức sáu cuộc Bắc phạt trong sáu năm. Trong mỗi cuộc Bắc phạt, Gia Cát Lượng không chỉ phải đấu trí và dũng với Tư Mã Ý ở tiền tuyến mà còn phải lo lắng về hậu cần và lương thực. Khối lượng công việc và cường độ làm việc lớn đến mức vượt quá giới hạn làm việc của một người lao động bình thường. Trên thực tế, việc Gia Cát Lượng sử dụng trí óc quá mức phần lớn là lỗi của chính ông. Thục Hán lúc bấy giờ có rất nhiều tướng tài ba như Khương Duy, Ngụy Diên, Vương Bình, Mã Tắc, tuy nhiên, Gia Cát Lượng chưa bao giờ hiểu được nghệ thuật lãnh đạo và không thể thúc đẩy lòng nhiệt tình của họ trong công việc. Cuối cùng, ông rơi vào vòng luẩn quẩn, việc gì cũng tới tay, tiêu hao sức khỏe.
Cuối cùng, trong cuộc Bắc phạt lần thứ sáu, cơ thể của Gia Cát Lượng cuối cùng cũng bị choáng ngợp. Ngôi sao sáng nhất bầu trời Tam Quốc cuối cùng cũng kiệt sức.
Thứ ba, sự thận trọng quá mức trong việc sử dụng quân đội đã khiến Gia Cát Lượng không thể trở thành một nhà chiến lược quân sự xuất sắc. Người ta hay nói Gia Cát Lượng luôn thận trọng, chiến thuật quân sự của Gia Cát Lượng luôn vững chắc, vững vàng và từng bước một. Tuy nhiên, thành thật mà nói, theo đuổi sự ổn định không phải là cách làm đúng đắn của một nhà chiến lược quân sự xuất sắc. Có hai ví dụ minh họa cho sự thận trọng quá mức của Gia Cát Lượng trong việc sử dụng binh lính.
Ví dụ đầu tiên là khi Lưu Bị muốn phạt Ngô, Gia Cát Lượng kiên quyết phản đối, ông tin rằng đây là một cuộc viễn chinh tốn nhiều công sức và sẽ tạo cơ hội cho kẻ thù chính là Tào Ngụy. Đứng từ góc độ thất bại, nỗi lo lắng của Gia Cát Lượng không phải là không có lý. Tuy nhiên, nếu phân tích toàn bộ quá trình Lưu Bị đánh Ngô, chúng ta sẽ thấy Gia Cát Lượng vẫn mắc sai lầm là quá thận trọng và theo chủ nghĩa kinh nghiệm. Quân của Lưu Bị áp đảo trong giai đoạn đầu tấn công nước Ngô tới mức Tôn Quyền thậm chí buộc phải đề xuất phương án nhượng Kinh Châu để đổi lấy hòa bình. Tuy nhiên, Lưu Bị sau đó đã mắc một sai lầm chết người và phá hỏng chiến thắng. Tuy nhiên, điều này cho thấy sự cởi mở trong quân sự của Lưu Bị, đồng thời cũng cho thấy thói quen quân sự quá thận trọng của Gia Cát Lượng.
Ví dụ thứ hai là trận đánh tại Tử Ngọ Cốc. Khi Ngụy Diên đề xuất 5.000 binh sĩ tinh nhuệ đi qua Tử Ngọ Cốc và tiến thẳng đến Trường An, Gia Cát Lượng cho rằng việc đó quá mạo hiểm và kiên quyết bác bỏ kế hoạch này. Tuy nhiên, đúng sai sau đó có lẽ ai cũng đều đã biết. Gia Cát Lượng đã quên rằng hàng trăm năm trước, Lưu Bang cũng tiến vào Trung Nguyên bằng đường núi. Gia Cát Lượng thậm chí còn không biết rằng nhiều năm sau, Đặng Ngải của nước Ngụy cũng lẻn qua đường mòn Yinping và tiêu diệt nhà Thục Hán với tốc độ nhanh chóng. Vẻ đẹp của nghệ thuật chiến tranh nằm ở chữ “kỳ” nhưng lại bị vị quân sư vĩ đại của chúng ta bỏ qua.
Thứ tư, việc dùng người quá nghiêm khắc đã khiến Gia Cát Lượng lãng phí nguồn nhân lực vốn đã khan hiếm của Thục Hán. Gia Cát Lượng rất nghiêm khắc với bản thân và có thể được gọi là tấm gương về cả đạo đức và lao động trong thời Tam Quốc. Tuy nhiên, nghiêm khắc với bản thân ông đồng thời cũng không khoan dung với người khác. Điều này chủ yếu thể hiện qua cách đối xử của ông với cấp quản lý và cấp dưới ở hai khía cạnh.
Gia Cát Lượng rất kén chọn trong việc lãnh đạo. Lưu Bị phải năm lần bảy lượt tới tìm Gia Cát Lượng, tuy nhiên, Khổng Minh cũng chỉ gật đầu đồng ý sau khi xác nhận rằng Lưu Bị là người có thể đạt được những điều vĩ đại. Ngay cả sau khi trở thành thuộc hạ của Lưu Bị, ông cũng rất nghiêm khắc với Lưu Bị. Có lần Lưu Bị đích thân đan một chiếc mũ rơm cho Gia Cát Lượng che nắng, tuy nhiên, Gia Cát Khổng Minh lại hỏi ngược lại Lưu Hoàng Thúc: “Chủ công không còn chí hướng cao cả nữa ư?” Điều này khiến Trương Phi và Quan Vũ rất không hài lòng, cho rằng Gia Cát Lượng “không biết tốt xấu”.
Gia Cát Lượng rất kén chọn cấp dưới. Ngụy Diên tuy là kẻ đã giết chết chủ nhân cũ của mình, nhưng sau khi gia nhập Thục Hán, ông luôn tỏ ra trung thành và cũng không hề đắn đo. Tuy nhiên, vì vết nhơ đó mà ông nhiều lần bị Gia Cát Lượng xem nhẹ. Về vấn đề này, Mã Tắc cũng là một ví dụ điển hình, với tư cách là cố vấn nội bộ cấp cao của Gia Cát Lượng, ông có tài và có tiềm lực vô hạn, tuy nhiên, chỉ vì một lần mắc lỗi, để làm nghiêm quân pháp, Gia Cát Lượng hạ lệnh giam Mã Tắc vào ngục đợi ngày xử tử hình. Trước khi bị chém, Mã Tắc viết thư cho Gia Cát Lượng, xin hãy nâng đỡ cho con mình. Tướng sĩ nước Thục đều thương xót ông. Khi bị chém, Mã Tắc mới 39 tuổi. Sau này Gia Cát Lượng vẫn luôn để ý an ủi, trợ cấp cho gia đình Mã Tắc như lúc ông còn sống. Tưởng Uyển từng thắc mắc Gia Cát Lượng, lẽ ra nên để Mã Tắc sống để có ngày lập công chuộc tội. Gia Cát Lượng nói rằng bản thân mình cũng rất thương xót ông nhưng vì giữ nghiêm mệnh lệnh nên phải thực thi.
Cảm tính, dùng trí óc quá độ, dùng binh quá thận trọng, dùng người quá nghiêm, bốn điểm này đã dẫn đến sự thất bại cuối cùng của Gia Cát Lượng.
Đề cao tình cảm và sự công bằng, giỏi tư duy, thận trọng trong hành động và thận trọng trong việc kết bạn, bản thân đều là những điều tốt, nhưng điều gì cũng nên có giới hạn, khi “quá độ”, nó sẽ phản tác dụng và hủy hoại sự nghiệp của bạn, hủy hoại chính bạn và cuộc đời bạn.
Diệu Đan-Theo Đời sống Pháp luật
