Dùng bạo lực để khuất phục lòng người thì khiến người quy thuận vì sợ hãi cường quyền, chứ tâm thì luôn tìm cách chống đối; dùng đức sẽ khiến người cảm phục mà quy thuận, ấy là cách làm của bậc Thánh nhân. Muốn dùng đức cảm hóa nhân tâm thì thật sự cần phải có được sự vị tha và tâm đại nghĩa. Đó cũng là điều mà chúng ta thấy trong câu chuyện của “lưỡng quốc phu nhân” Nhữ Thị Nhuận.
Đem tiền chữa bệnh cho hoàng thái hậu để giúp dân
Bà Nhữ Thị Nhuận, hiệu là Diệu Huệ, người làng Hoạch Trạch (làng Vạc), xã Thái Học, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương. Bà sinh ra trong một gia đình danh gia vọng tộc, là con gái của thiềm sự Nhữ Tiến Duyệt, cháu nội tiến sĩ Nhữ Tiến Dụng. Chồng bà là cử nhân Vũ Phương Đẩu người làng Mộ Trạch, là một làng nổi tiếng với 36 người đỗ tiến sĩ.
Thiềm sự Nhữ Tiến Duyệt là một lương y có tài. Nối nghiệp cha, bà Nhữ Thị Nhuận rất giỏi về việc chế biến và sử dụng quế để chữa bệnh. Bia công đức và gia phả họ Nhữ còn ghi lại sự việc bà được vua Lê Hiển Tông đưa vàng bạc để vào trấn Thanh Hoa (tức Thanh Hóa ngày nay) tìm chọn mua quế để chữa bệnh cho hoàng thái hậu.
Thế nhưng khi tới Thanh Hoa, bà Nhữ Thị Nhuận thấy người dân đói kém, cực khổ thì liền đem bán hết vàng bạc của vua ban để mua thóc phát chẩn cho dân, khiến người dân vô cùng cảm động.
Dùng hết số vàng bạc của vua, bà Nhữ Thị Nhuận phải về nhà bán hết tư trang đồ đạc để lấy tiền đi tìm quế quý. Sau một thời gian vất vả trong rừng sâu, bà đã tìm được quế quý để chế thuốc dâng hoàng thái hậu. Nhờ vậy mà bệnh đau bụng kinh niên của hoàng thái hậu được chữa khỏi.
Dùng đức để dẹp loạn
Cuối thế kỷ 18, xứ Thanh Hoa bị hạn hán mất mùa, người dân đói kém và bất bình với triều đình nên nổi loạn. Triều đình cử quan quân hai lần đi dẹp nhưng không lần nào thành công.
Bà Nhữ Thị Nhuận hay tin thì nói với anh họ mình là tiến sĩ Nhữ Đình Toản xin triều đình cho bà đi Thanh Hoa dẹp loạn. Khi bà vào đến Thanh Hoa, người dân nhìn thấy cờ trướng mang tên Nhữ Thị Nhuận thì đều mừng rỡ truyền gọi nhau rằng: “Mẹ đã vào rồi”. Người dân cùng chạy ra vây lấy bà.
Bà đem gạo, vải cùng các nhu yếu phẩm đã chuẩn bị sẵn phát cho người dân. Những kẻ du thử du thực chuyên cướp bóc được bà khuyên nhủ mà trở lại làm người lương thiện. Bà cũng cấp vốn cho người dân để họ có điều kiện canh tác sản xuất. Những ai đã lỡ mang tội được khuyên nhủ rồi tha bổng.
Kết quả sau chuyến đi ấy người dân Thanh Hoa đều chăm chỉ làm ăn, không còn nổi loạn hay cướp bóc nữa.
Các quan vùng Thanh Hoa sau đó đều trình tấu về triều đình, báo vùng Thanh Hoa vô cùng ổn định, sản xuất phát triển trở lại, đời sống người dân cũng dần khá hơn, tất cả đều nhờ công lao của bà Nhữ Thị Nhuận. Triều đình liền phong cho bà là “Quế hộ thượng quận phu nhân”, sánh ngang với các hoàng thân quốc thích.
Lưỡng quốc phu nhân
Thời gian này, Sùng Khánh hoàng thái hậu là mẹ hoàng đế Càn Long mắc bệnh. Hoàng đế Càn Long đã cho mời nhiều danh y mà vẫn không chữa được bệnh tình của thái hậu.
Biết được tin này, bà Nhữ Thị Nhuận dùng quế quý chế ra thuốc, cống sang Trung Hoa. Nhờ thuốc của bà mà bệnh của thái hậu đã được chữa khỏi.
Nhớ công Nhữ Thị Nhuận, hoàng đế Càn Long ban thưởng rất hậu, lại phong bà là “lưỡng quốc quế hộ thượng thượng quận phu nhân”. Bà Nhữ Thị Nhuận đã trở thành một vị “lưỡng quốc phu nhân” trong sử Việt.
Tưởng nhớ
Đình làng Mộ Trạch – quê chồng bà Nhữ Thị Nhuận – thờ Vũ Hồn là thành hoàng đồng thời là thần tổ của họ Vũ, bị đổ nát. Năm 1757, bà Nhữ Thị Nhuận xin với làng tự một mình đứng ra gánh vác việc xây dựng lại.
Ngôi đình to đẹp vào bậc nhất tỉnh Hải Dương này sau một vài lần sửa chữa, toàn bộ kiến trúc vẫn còn tồn tại đến ngày nay. Đình làm xong, bà Nhữ Thị Nhuận lại cúng 200 quan tiền và 20 mẫu ruộng vua ban cho bà để lấy hoa lợi chi dùng cho việc cúng tế hàng năm.
Do bà Nhữ Thị Nhuận không có con trai, gia đình bà bên Hoạch Trạch lại thuộc hàng danh gia vọng tộc, nên người dân tôn vinh bà là hậu thần, khi bà mất lập bia ghi công đức, lập ban thờ bà ở bên phải toà thiên hương phía trước hậu cung.
Mộ của bà Nhữ Thị Nhuận đặt gần mộ thần tổ Vũ Hồn. Giỗ của bà vào ngày 30 tháng 7.
Đem tiền chữa bệnh cho hoàng thái hậu để giúp dân, dùng đức để làm điều mà quan quân triều đình hai lần không làm được, dùng quế quý chữa bệnh cho thái hậu của cả Đại Việt và Trung Hoa, sự vô tư và tài năng của bà Nhữ Thị Nhuận quả thật là một điều hiếm có trong sử Việt.
Trần Hưng
