Không biết quản lý chi tiêu, thực ra, chỉ là bề nổi của 1 tảng băng chìm.
Thu nhập rõ là chẳng thấp nhưng lúc nào cũng trong cảnh “cháy túi”, lương về chưa nóng tay đã bay quá nửa,…
Nhiều người đơn thuần chỉ nghĩ căn nguyên của tình trạng này là do thiếu kiến thức, lẫn kỹ năng quản lý chi tiêu. Nhưng đằng sau mỗi quyết định rút ví tưởng chừng ngẫu hứng ấy là những cơ chế tâm lý phức tạp, những “lỗi lập trình” trong cách bộ não chúng ta xử lý thông tin và cảm xúc liên quan đến tiền.
Hiểu được 5 hành vi chi tiêu sai lầm dựa trên tâm lý học hành vi dưới đây sẽ giúp chúng ta nhìn nhận rõ hơn “vì sao tiền cứ đội nón ra đi” và từ đó tìm cách quản lý tài chính hiệu quả hơn.
1 – Hiệu ứng mỏ neo (Anchoring Effect): Bám chấp vào giá gốc thành ra bị giá giảm “thao túng”
Bạn đã bao giờ thấy một món đồ được giảm giá 50%, từ 2 triệu xuống còn 1 triệu và nghĩ “quá hời rồi!”, dù ban đầu bạn không hề có ý định mua nó? Đây chính là ví dụ điển hình của hiệu ứng mỏ neo.
Tâm lý học chỉ ra rằng khi đưa ra quyết định, bộ não chúng ta có xu hướng bị “neo” vào một thông tin ban đầu (ở đây là giá gốc cao), ngay cả khi thông tin đó không còn liên quan trực tiếp đến giá trị thực của món đồ.
Người bán hàng rất giỏi tận dụng hiệu ứng này. Họ sẽ đưa ra một mức giá tham chiếu cao chót vót, sau đó giảm giá mạnh để tạo cảm giác hời cho người mua. Chúng ta không còn đánh giá món đồ dựa trên nhu cầu thực tế hay giá trị sử dụng, mà dựa trên cảm giác mình đã tiết kiệm được một khoản tiền lớn so với giá ban đầu. Điều này dẫn đến việc chúng ta mua những thứ không cần thiết, chỉ vì cảm giác “được lợi”, mà thực chất là đang tiêu tiền một cách lãng phí.
2 – Thiên kiến xác nhận (Confirmation Bias): Chỉ thấy điều mình muốn thấy!
Khi bạn đã “chấm” một món đồ nào đó, dù lý trí có mách bảo không cần thiết, nhưng bộ não của bạn sẽ tự động tìm kiếm những lý do, những thông tin để xác nhận quyết định mua hàng là chính xác. Ví dụ, bạn muốn mua một chiếc túi xách đắt tiền. Thay vì tìm kiếm lý do để không mua (như tài chính không cho phép, đã có túi tương tự,…) bạn lại tập trung vào những lời khen, những bài review tích cực, hoặc những suy nghĩ như “mình xứng đáng”, “đây là khoản đầu tư cho bản thân”.
Đó là thiên kiến xác nhận.
Hành vi này khiến chúng ta phớt lờ những thông tin trái chiều, những lời cảnh báo từ ví tiền hay từ người thân. Chúng ta chỉ chọn lọc những lý lẽ ủng hộ mong muốn chi tiêu của mình, tự tạo ra một bức tranh hoàn hảo để biện minh cho hành động mua sắm. Kết quả là chúng ta thường xuyên chi tiêu vượt mức cho những món đồ không thực sự cần thiết, bởi vì chúng ta đã tự thuyết phục bản thân rằng đó là một lựa chọn đúng đắn, dựa trên những bằng chứng đã được xác nhận một cách chủ quan.
3 – Hiệu ứng khan hiếm (Scarcity Effect): Sợ lỡ mất cơ hội!
“Chỉ còn 3 sản phẩm cuối cùng”.
“Khuyến mãi chỉ trong hôm nay”.
“Số lượng có hạn”.
Tất cả những câu thần chú này không chỉ là chiêu trò marketing mà còn đánh thẳng vào tâm lý sợ bỏ lỡ cơ hội của chúng ta, hay còn gọi là hiệu ứng khan hiếm. Khi một món đồ được cho là “giới hạn số lượng”, hoặc có thời gian khuyến mãi ngắn, giá trị nhận thức của nó trong mắt chúng ta tăng lên đáng kể.
Nỗi sợ hãi mất đi cơ hội sở hữu một món đồ độc nhất vô nhị hoặc một “món hời” khiến chúng ta hành động vội vàng, thường là mua mà không suy nghĩ kỹ. Chúng ta không kịp đánh giá liệu mình có thực sự cần món đồ đó hay không, hoặc liệu nó có phù hợp với ngân sách của mình không. Áp lực về thời gian và số lượng khiến lý trí bị lu mờ bởi cảm xúc, dẫn đến những quyết định chi tiêu bốc đồng và không hiệu quả.
4 – Định kiến chi phí chìm (Sunk Cost Fallacy): Càng cố “gỡ”, càng lỗ nhiều!
Bạn đã bao giờ tiếp tục đổ tiền vào một khoản đầu tư thua lỗ, hoặc tiếp tục chi tiêu cho một kế hoạch đã không còn hiệu quả, chỉ vì bạn đã bỏ ra quá nhiều công sức, thời gian hoặc tiền bạc vào đó rồi không muốn mất trắng?
Đây chính là định kiến chi phí chìm. Chúng ta thường có xu hướng bám víu vào những gì đã đầu tư, dù biết rằng việc tiếp tục chỉ làm tăng thêm tổn thất.
Trong chi tiêu cá nhân, điều này thể hiện rõ khi chúng ta tiếp tục mua sắm những món đồ không cần thiết chỉ để “khớp” với những món đã mua trước đó, hoặc duy trì một gói dịch vụ đắt tiền dù không dùng hết tính năng, chỉ vì đã lỡ đăng ký rồi. Nỗi sợ thừa nhận sai lầm và chấp nhận “mất” khoản đã bỏ ra khiến chúng ta tiếp tục chi tiêu một cách không hợp lý, càng lún sâu vào một cái hố tài chính mà đáng lẽ ra có thể dừng lại sớm hơn.
5 – Hiệu ứng bầy đàn (Bandwagon Effect): Người ta mua, mình cũng phải mua!
Con người có tính xã hội, và chúng ta thường có xu hướng làm theo số đông, hay còn gọi là hiệu ứng bầy đàn. Nếu bạn bè, người thân, hay những người có ảnh hưởng trên mạng xã hội đang mua sắm một món đồ nào đó, bạn cũng có thể cảm thấy mình cần phải có nó, ngay cả khi nó không thực sự phù hợp với nhu cầu hay ngân sách của bạn.
Hiệu ứng này khiến chúng ta chi tiêu không dựa trên giá trị nội tại hay nhu cầu cá nhân, mà dựa trên áp lực xã hội và mong muốn được hòa nhập, được… giống người ta. Chúng ta sợ bị bỏ lại phía sau, sợ bị đánh giá là quê mùa nếu không sở hữu những món đồ mà số đông đang ưa chuộng. Điều này dẫn đến việc mua sắm bốc đồng, chạy theo xu hướng và cuối cùng là những món đồ không dùng đến, lãng phí tiền bạc vào việc cố gắng thể hiện mình.
Hiểu được những cơ chế tâm lý này là bước đầu tiên để chúng ta làm chủ hành vi chi tiêu của mình. Tiền bạc không chỉ là những con số, mà còn là những quyết định bị ảnh hưởng bởi cảm xúc và cả những “lỗi sai” trong nhận thức. Bằng cách nhận diện và vượt qua những cạm bẫy tâm lý này, bạn có thể đưa ra những quyết định tài chính sáng suốt hơn, tiết kiệm hiệu quả hơn và hướng tới một cuộc sống thịnh vượng bền vững.
Theo BI- Ngọc Linh–Đời sống pháp luật
